Hằng ngày, cơ thể trẻ cần một lượng rất nhỏ vi chất dinh dưỡng, nhưng nếu thiếu hụt những vi chất này thì sức khoẻ cũng như quá trình phát triển của cơ thể trẻ sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Thiếu vi chất dinh dưỡng, trẻ có thể bị chậm phát triển, sức đề kháng suy yếu, dễ mắc các bệnh cấp và mãn tính, giảm tốc độ tăng trưởng về cân nặng, chiều cao cũng như trí lực.
Vậy vi chất dinh dưỡng là gì?
Các vi chất dinh dưỡng Vi chất là những chất dinh dưỡng rất nhỏ bé mà cơ thể không thể tự sinh ra hoặc tổng hợp được. các vi chất dinh dưỡng được đưa vào và tích luỹ trong cơ thể qua thực phẩm mà chúng ta tiêu thụ mỗi ngày. Tuy nhu cầu hằng ngày rất nhỏ nhưng vi chất dinh dưỡng lại có vai trò thiết yếu trong việc duy trì và nâng cao tình trạng dinh dưỡng và sức khoẻ.
Theo kết quả công bố gần đây nhất của Viện Dinh dưỡng quốc gia cho thấy, hơn 50% trẻ em Việt Nam thiếu hụt Vitamin A, B1, C, D và sắt khiến không ít phụ huynh băn khoăn, lo lắng. Điều đó cũng cho thấy bữa ăn truyền thống chưa đáp ứng được nhu cầu của trẻ em trong giai đoạn phát triển rất nhanh.
Bổ sung vi chất dinh dưỡng an toàn cho trẻ
Dấu hiệu cảnh báo thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ.
Để phát hiện trẻ bị thiếu vi chất dinh dưỡng, cha mẹ cần chú ý đến các triệu chứng điển hình sau:
Vitamin A: khi thấy trẻ có dấu hiệu khô mắt, sợ ánh sáng, chậm lớn, da khô ráp, hay bị ho, sổ mũi…thì có thể bé bị thiếu Vitamin A. Vitamin A có nhiều trong lòng đỏ trứng gà, gan gà/heo, lươn, rau ngót, đu đủ, sữa bò,…
Vitamin D: dấu hiệu thiếu vitamin D đối với trẻ nhỏ là hay vặn mình, nấc cụt, óc sữa, rụng tóc kiểu “chiếu liếm”, hay giật mình khi ngủ, chậm mọc răng. Cho da trẻ tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời là cách cung cấp Vitamin D tốt nhất. Các thực phẩm như dầu cá, trứng, gan,…cũng chứa nhiều vitamin D.
Vitamin C: nếu cha mẹ thấy da của trẻ khô, dễ chảy máu mũi, chảy máu chân răng, bé hay bị ho, sổ mũi,…tức là bé bị thiếu Vitamin C. Vitamin C có nhiều trong cam, bưởi, các loại rau xanh…
Vitamin nhóm B (B1, B2, Biotin,…): nếu thiếu vitamin nhóm B, trẻ thường biếng ăn, dễ bị phù, viêm bờ niêm mạc, hay quấy khóc, rối loạn tiêu hoá,… Nguồn vitamin nhóm B có trong các loại ngũ cốc, đậu đỗ, thịt gà, rau lá xanh thẫm, chuối, sữa,…
Sắt: dấu hiệu của trẻ khi thiếu sắt là biếng ăn, quấy khóc, khó ngủ, da xanh, móng tay nhạt màu, học kém, không tập trung,… Các loại thực phẩm như gan, tim, mề gà, lòng đỏ trứng gà, mộc nhĩ, nấm hương,… có chứa hàm lượng sắt rất lớn.
Vì một cuộc sống không thiếu vi chất dinh dưỡng.
Để bổ sung vi chất dinh dưỡng cho trẻ, chủ động và an toàn nhất là thông qua nguồn thực phẩm. Các thực phẩm trong thiên nhiên đều có chứa các vi chất dinh dưỡng, nhiều hay ít tuỳ theo mỗi loại. Hằng ngày, cha mẹ nên bổ sung vi chất dinh dưỡng cho trẻ một cách tự nhiên:
Sử dụng đa dạng các loại thực phẩm.
Phối hợp đủ 4 nhóm thực phẩm trong 1 bữa ăn (nhóm tinh bột, nhóm đạm, nhóm chất béo và nhóm rau xanh).
Tăng cường các loại thực phẩm giàu vi chất như: gan gà/ vịt/ bò/ heo, thịt bò, thịt gà, hải sản, tảo biển, trứng, giá đỗ, rau có màu xanh thẩm và củ quả có màu vàng, sữa có bổ sung vi chất dinh dưỡng,…
Bổ sung vi chất dinh dưỡng từ nguồn thực phẩm tự nhiên
Sử dụng đa dạng các loại thực phẩm (15-20 loại thực phẩm mỗi ngày, mỗi thứ một chút), phối hợp đủ 4 nhóm thực phẩm (nhóm tinh bột, nhóm đạm, nhóm chất béo và nhóm rau xanh, quả chín cung cấp vitamin, khoáng chất, và chất xơ) trong chế biến bữa ăn không chỉ giúp trẻ ăn ngon miệng, ăn được nhiều mà còn đảm bảo cung cấp đủ các vi chất dinh dưỡng cho trẻ.
Sử dụng thực phẩm bổ sung
Đôi khi, bé không chịu ăn hoặc khó hấp thu các thức ăn hàng ngày, dẫn đến cơ thể bé thiếu vi chất dinh dưỡng và cần sử dụng thực phẩm bổ sung. Các thực phẩm có bổ sung tăng cường vitamin và khoáng chất bao gồm bổ sung đơn chất (như sắt, acid folic, vitamin A, iot, kẽm) và bổ sung đa vi chất cho trẻ như nước mắm có bổ sung sắt, đường bổ sung vitamin A; bán quy bổ sung kẽm, canxi; bột dinh dưỡng bổ sung đa vi chất; sữa bột, sữa nước công thức có bổ sung đa vi chất dinh dưỡng…
Ngoài ra, trẻ có thể uống các loại siro, hay cốm vi sinh bổ sung vi chất như sắt, kẽm (cốm vi sinh zincibioplus) để bổ sung vi chất thiếu hụt.
Vệ sinh ăn uống, vệ sinh cá nhân
Chăm sóc và giữ gìn vệ sinh tốt sẽ giúp trẻ không mắc các bệnh nhiễm khuẩn hay bệnh do ký sinh trùng gây nên. Ví dụ như tình tràng nhiễm giun móc hay bệnh sốt rét có liên quan đến tình trạng thiếu máu, thiếu sắt ở trẻ. Trẻ bị nhiễm giun đũa sẽ có tình trạng vitamin A kém. Trẻ bị tiêu chảy hay rối loạn tiêu hóa kéo dài sẽ kém ăn, kém hấp thu các vi chất dinh dưỡng hơn trẻ khỏe mạnh. Khi đó, lại cần bổ sung vi chất dinh dưỡng cho trẻ bằng 2 nhóm giải pháp trên.
Vi chất dinh dưỡng – Bổ sung thế nào là an toàn?
Vi chất dinh dưỡng là những chất mà cơ thể chỉ cần một lượng rất nhỏ nhưng có vai trò rất quan trọng, khi thiếu sẽ dẫn đến những ảnh hưởng nghiêm trọng cho cơ thể, đặc biệt là trẻ nhỏ. Vi chất dinh dưỡng gồm nhóm vitamin (A, B, C, D, E…) và nhóm các nguyên tố khoáng (canxi, photpho, sắt, kẽm, iod, selen, đồng…). Những chất này có nhiều trong các thức ăn nguồn gốc động vật, thực vật rất phong phú và đa dạng của Việt Nam.
Trong một báo cáo gần đây (năm 2013) của Viện Dinh dưỡng Quốc gia cho thấy, trẻ em Việt Nam từ 6 tháng đến 12 tuổi thiếu vi chất nghiêm trọng. Có hơn 50% trẻ em thiếu hụt các vi chất như vitamin A, B1, C, D và sắt trong khẩu phần ăn hàng ngày, điều đó cho thấy bữa ăn truyền thống chưa đáp ứng được nhu cầu của trẻ em trong giai đoạn phát triển rất nhanh. Có 3 bệnh do thiếu vi chất dinh dưỡng quan trọng đang tác động đến sức khỏe cộng đồng là bướu cổ do thiếu iod, thiếu máu dinh dưỡng do thiếu sắt và khô mắt do thiếu vitamin A. Ngoài ra, hiện nay một vấn đề cũng cần quan tâm đó là bệnh còi xương do thiếu vitamin D, vì hậu quả của thiếu vi chất này sẽ ảnh hưởng đến tầm vóc của con người.
Vai trò và các biểu hiện của thiếu vi chất dinh dưỡng
Vitamin, chất khoáng có nhiều vai trò sinh học, tham gia các quá trình chuyển hóa trong cơ thê.̉ Chất khoáng là thành phần quan trọng cấu tạo nên cơ thể, canxi, photpho là thành phần chính của xương và răng. Chất khoáng có nhiều tác dụng trong các chức phận sinh lý và chuyển hóa của cơ thể, duy trì áp lực thẩm thấu. Ăn thiếu chất khoáng sẽ sinh ra nhiều bệnh.
Thiếu máu dinh dưỡng do thiếu sắt: sắt là thành phần của huyết sắc tố, tham gia quá̉ trình vận chuyển oxy và giữ vai trò quan trọng trong hô hấp tế bào. Thiếu sắt gây thiếu máu. Đây là tình trạng thường gặp ở trẻ em. Khi bị thiếu máu, trẻ thường có biểu hiện da xanh, niêm mạc môi, lưỡi, mắt nhợt nhạt. Trẻ kém hoạt bát, học kém, thiếu tập trung hay buồn ngủ. Khi bị thiếu máu nặng, trẻ hay bị viêm nhiễm đường hô hấp và các bệnh nhiễm khuẩn. Sắt được cung cấp cho cơ thể từ hai nguồn thức ăn: thức ăn động vật (thịt bò, lòng đỏ trứng gà, tim, gan, bầu dục, cá…) và thức ăn thực vật (đậu, đỗ, rau lá xanh, mộc nhĩ, nấm hương…). Để tăng hấp thu sắt, nên ăn hoa quả chín để cung cấp nhiều vitamin C.
Còi xương do thiếu canxi và vitamin D: Trong cơ thể canxi có vị trí đặc biệt, 98% canxi nằm ở xương và răng, vì vậy canxi rất cần thiết đối với trẻ em có bộ xương đang phát triển. Bệnh còi xương ở trẻ em chủ yếu là do thiếu vitamin D. Khi thiếu vitamin D sẽ làm giảm hấp thu canxi ở ruột, cơ thể sẽ huy động canxi ở xương vào máu gây rối loạn quá trình khoáng hóa xương. Biểu hiện sớm của còi xương là trẻ hay quấy khóc, nôn trớ, ngủ không yên giấc, hay ra mồ hôi trộm, rụng tóc, thóp rộng chậm liền, bờ thóp mềm, đầu to, răng mọc chậm, lồng ngực dô, chậm biết ngồi, biết đi, biến dạng xương (chân vòng kiềng, chữ bát). Các biến dạng của xương làm giảm chiều cao của trẻ. Nhu cầu canxi cho 1 ngày của trẻ 6 – 11 tháng: 400mg, 1 – 3 tuổi 500mg, 4 – 6 tuổi 600mg, 7 – 9 tuổi: 700mg, 10 tuổi: 1.000mg. Nhu cầu vitamin D của trẻ em 5mcg/ngày (tương đương 200 đơn vị quốc tế – UI). Các thực phẩm có nhiều canxi: tôm, tép, cua, cá, sữa, phomai, rau dền, rau mồng tơi… Vitamin D có nhiều trong dầu gan cá, cá biển, gan, trứng gà…
Bướu cổ do thiếu iốt: iốt là vi chất dinh dưỡng rất cần thiết cho sự phát triển của cơ thể, cần cho tổng hợp hormon tuyến giáp, duy trì thân nhiệt, phát triển xương, quá trình biệt hóa và phát triển của não và hệ thần kinh trong thời kỳ bào thai. Khi cơ thể bị thiếu iốt, tuyến giáp làm việc nhiều hơn để tổng hợp thêm nội tiết tố giáp trạng nên tuyến giáp to lên, gây ra bướu cổ. Trẻ bị thiếu iốt chậm phát triển trí tuệ, chậm lớn, nói ngọng, nghễnh ngãng, học kém, thiếu nặng trẻ có thể bị đần độn. Nhu cầu iốt ở trẻ em khoảng 90 – 120mcg/ngày. Các thực phẩm có nhiều iốt là các loại cá biển, rong biển, rau cải xoong, tảo…
Suy dinh dưỡng, thấp còi do thiếu kẽm: kẽm có vai trò quan trọng trong quá trình tăng trưởng, miễn dịch, giúp cơ thể chuyển hóa năng lượng, hình thành các tổ chức. Thiếu kẽm làm trẻ chậm lớn, biếng ăn, giảm sức đề kháng hay mắc bệnh nhiễm khuẩn, suy dinh dưỡng và chậm phát triển chiều cao. Nhu cầu kẽm của trẻ nhỏ 5 – 6mg/ngày. Thực phẩm có nhiều kẽm gồm: lòng đỏ trứng gà, so, trai, hến, lươn, ốc, củ cải, đậu tương (đậu nành)…
Thiếu vitamin A và bệnh khô mắt: vitamin A có vai trò quan trọng đặc biệt đối với trẻ nhỏ, giúp trẻ lớn và phát triển bình thường, tăng cường khả năng miễn dịch, bảo vệ các biểu mô giác mạc, da, niêm mạc. Khi thiếu, trẻ chậm lớn, còi cọc, hay bị mắc các bệnh nhiễm khuẩn như tiêu chảy, viêm đường hô hấp, thiếu nặng sẽ bị khô loét giác mạc, dẫn đến mù lòa. Nhu cầu vitamin A ở trẻ em 400 – 500mcg/ngày. Các thực phẩm có nhiều vitamin A như: thịt, gan, trứng gà, sữa, lươn… Rau xanh, quả có màu vàng, đỏ (gấc, cà rốt, bí đỏ, xoài, đu đủ) có nhiều beta caroten (tiền vitamin A).
Làm gì để phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng?
Vi chất dinh dưỡng là những chất rất cần thiết cho sự sống còn của cơ thể, nhưng nhu cầu thì cần một lượng rất nhỏ, có thể tính chỉ bằng mcg đến mg, song khi thiếu lại gây nên nhưng hậu quả nghiêm trọng. Vì vậy, việc phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng là việc rất cần thiết cho mọi người, nhất là ở trẻ em.
Phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng, chủ động và an toàn nhất là thông qua nguồn thực phẩm để bổ sung vitamin và các khoáng chất trong từng bữa ăn, các nhà dinh dưỡng đã khuyến cáo bữa ăn cần đa dạng, phối hợp nhiều loại từ 4 nhóm thực phẩm và thường xuyên thay đổi ngay từ khi trẻ nhỏ mới bắt đầu ăn bổ sung (ăn dặm). Khuyến khích các bà mẹ cho con bú ngay sau sinh để trẻ bú được sữa non vì trong sữa non, hàm lượng vitamin A cao, giúp trẻ khỏe, tăng sức đề kháng và chống được bệnh. Trẻ nhỏ cần được bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu vì sữa mẹ là nguồn thực phẩm tự nhiên có đủ vi chất dinh dưỡng, đáp ứng được nhu cầu của trẻ.
Khi nào cần bổ sung vi chất cho trẻ?
Vitamin và khoáng chất là một trong những yếu tố cần thiết cho sự phát triển của trẻ. Nếu thiếu hụt vi chất dinh dưỡng sẽ ảnh hưởng đến sức khỏe, trí tuệ, cản trở sự phát triển của trẻ nhỏ.
Làm sao để biết bé thiếu vi chất?
Thông thường, để biết bé có bị thiếu vi chất hay không, nên đưa bé đến bác sĩ dinh dưỡng để được khám và chuẩn đoán. Ngoài ra, bạn có thể dựa vào những yếu tố sau:
– Trẻ đẻ non, sinh đôi, các trẻ lớn quá nhanh do nhu cầu Vitamin quá cao so với sự cung cấp của chúng ta hàng ngày.
– Trẻ suy dinh dưỡng hoặc trẻ sau giai đoạn bệnh (nhiễm khuẩn, ho hen, tiêu chảy…) thì đương nhiên phải được bổ sung vitamin và khoáng chất.
– Trẻ biếng ăn dài ngày
Hậu quả của việc thiếu vi chất
Khi cơ thể bị thiếu vitamin và khoáng chất, trẻ sẽ chậm lớn, mắc một số bệnh, chẳng hạn:
Thiếu vitamin A có thể gây bệnh ở mắt, nhiễm khuẩn đường hô hấp và đường tiêu hóa; Thiếu vitamin B1 dễ bị phù, viêm các dây thần kinh, suy tim; da tay chân nóng và dễ viêm, dễ rối loạn tiêu hóa, hay nôn, chán ăn, tinh thần không phấn chấn.
Thiếu vitamin C dễ gây chảy máu dưới da và niêm mạc, làm giảm sức đề kháng của cơ thể với bệnh tật, đặc biệt là các bệnh nhiễm khuẩn; vòm miệng và lưỡi có nhiều mụn nhiệt, dễ ốm vặt. Trẻ hay mệt mỏi khi hoạt động; Thiếu vitamin K dễ bị xuất huyết, đặc biệt xuất huyết não, màng não;
Thiếu vitamin D và canxi sẽ bị còi xương; chậm mọc răng, ngủ không yên giấc, hay vặn mình, ra nhiều mồ hôi trộm nhất là ở phần đầu, tóc rụng thành một vành sau gáy; Thiếu kẽm sẽ làm cho trẻ bị thấp lùn, biếng ăn, dễ bị bệnh nhiễm trùng, dễ mắc các bệnh ngoài da; Thiếu fluor dễ mắc bệnh răng miệng; Thiếu sắt dẫn đến thiếu máu….
Bổ sung vi chất cho trẻ như thế nào?
Nếu con không may rơi vào nhóm trẻ có nguy cơ bị thiếu vitamin và khoáng chất, thì bổ sung các chất này cho trẻ là việc làm cần thiết.
Ngoài ra, nếu nghi ngờ chế độ ăn không cung cấp đầy đủ thì ngay cả những trẻ khỏe mạnh cũng nên bổ sung vitamin và khoáng chất. Nhưng, việc bổ sung vitamin và khoáng chất cho trẻ phải hết sức thận trọng, vì chúng cũng có nhiều tác dụng phụ không mong muốn như bất kỳ thuốc chữa bệnh nào.
Bổ sung đầy đủ vi chất giúp trẻ khỏe mạnh
Liều bổ sung bao giờ cũng phải thấp hơn nhu cầu hàng ngày, trừ trường hợp trẻ đang bị mắc bệnh do thiếu các vitamin và khoáng chất đó thì có thể phải dùng liều cao hơn, trường hợp này phải uống theo sự chỉ dẫn của BS nhi khoa. Vì vậy các bậc phụ huynh cần phải biết nhu cầu hàng ngày các vitamin và khoáng chất này là bao nhiêu.
– Các chế phẩm Vitamin và vi chất dinh dưỡng đơn lẻ thường có hàm lượng rất cao, như Vitamin B12 loại 5.000-10.000mcg (cao gấp 800-1.600% nhu cầu hằng ngày), Vitamin C 1.000mg, nguyên tố kẽm 100mg (cao gấp 330-660% nhu cầu hằng ngày)… khi sử dụng cần tham khảo và tuân thủ tuyệt đối chỉ định của thầy thuốc.
Bổ sung vi chất bằng cách ăn đa dạng các loại thực phẩm
Việc sử dụng thuốc bổ sung vitamin không thay thế được thức ăn, mà vẫn phải cho trẻ ăn uống đầy đủ, cân bằng các nhóm thực phẩm.
Thực phẩm giàu kẽm gồm sò, củ cải, đậu Hà Lan, đậu nành, lòng đỏ trứng gà; Vitamin C có nhiều trong cam, quýt, bưởi, ổi chín, rau cải, rau muống, rau ngót.
Canxi có nhiều trong tôm, cua, trai, ốc, phó mát. Vitamin D được cung cấp chủ yếu qua việc cho trẻ tiếp xúc với ánh nắng, và qua các thực phẩm như dầu cá, trứng, gan.
Vitamin B có nhiều trong các loại ngũ cốc nguyên cám, đậu đỗ, thịt gà, rau lá xanh thẫm, chuối, lê, sữa, pho mát.
Các thức ăn như tiết bò, tiết lợn, gan động vật, bầu dục, thịt bồ câu, đậu tương, vừng, đậu trắng… là những thực phẩm rất giàu chất sắt. Còn những thức ăn có nhiều vitamin A lại tập trung ở các loại rau lá có màu xanh thẫm, các loại củ quả có màu vàng…
Ngoài ra, việc chế biến, lưu trữ thực phẩm không đúng cách cũng làm mất đi lượng lớn vitamin và khoáng chất: rau bị héo, trái cây không còn tươi nên mất nhiều vitamin C, gạo càng trắng càng ít vitamin B1, thức ăn nấu quá kỹ vitamin C sẽ không còn…
Tóm lại, Để phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ, ngoài bổ sung vi chất ra, điều quan trọng là bữa ăn của trẻ cần có nhiều loại thức phẩm khác nhau, thường xuyên thay đổi cách chế biến để trẻ ngon miệng, đủ chất. Các thực phẩm có nguồn gốc động vật như: thịt, trứng, sữa có nhiều vitamin A, sắt, kẽm; tôm, cua, cá có nhiều can xi. Nhưng cần chú ý để trẻ hấp thu được sắt cần cho trẻ ăn rau xanh, hoa quả chín để tăng nguồn vitamin C. Vitamin A, D là vitamin tan trong chất béo, vì thế bữa ăn của trẻ cần có dầu ăn hoặc mỡ để tăng hấp thu, chuyển hoá vitamin A, D.